گروه دین و اندیشه: شب قدر که به فرموده قرآن شب نزول ملائکه و روح است، در ادبیات دینی ما با امام معصوم گره خورده است. از سوی این ملائکه بر امام معصوم نازل می‌شوند و از سوی دیگر تقدیرات ما طی یک سال آینده به امضای امام معصوم می‌رسد. در این مجال در گفت‌وگو با دو تن از کارشناسان دینی به بررسی مفهومی شب قدر پرداخته ایم که در ادامه می‌خوانید؛

عظمت شب قدر به جهت مقام توحیدی آن است

اصغر طاهرزاده در مورد شب قدر گفت: عظمت شب قدر به جهت مقام توحیدی آن است که چگونه حقایق یک جا جمع می‌شوند آن هم حقایقی که در حالت عادی امکان جمع آن‌ها در هزار ماه هم فراهم نیست به همین جهت نزول ملائکه و روح به آن نحوی که در شب قدر محقق می‌شود غیر آن است که همیشه در سایر زمان‌ها تحقق می‌یابد.

وی ادامه داد: ملاصدرا روشن می‌کند که مفهوم زمان یا تقدم و تأخر یک انتزاع ذهنی است که از حرکت انتزاع می‌شود، شب قدر شرایط جمع‌شدن زمان است به آن معنا که عالم مجردات – اعم از روح و فرشتگان – بر عالم ماده غلبه می‌کنند و از آن‌جایی که در عالم مجردات زمان و بُعد معنا ندارد، شب قدر جمع هزارماه می‌شود

وی افزود: وجود مقدس زهرای مرضیه (س) آنچنان مظهر حقایق بی‌شماری در یک انسان‌است که شما می‌توانید حضور نور آن حضرت را مافوق هزارماه در عالم احساس کنید و لذا حضرت صادق (ع) فرمودند: «مَنْ ادْرَکَ فاطِمَةَ حَقَّ مَعْرِفَتِها فَقَدْ ادْرَکَ لَیْلَةَالْقَدْر»؛ هرکس فاطمه (س) را چنان که شایسته مقام اوست درک کند، شب قدر را درک کرده است.

طاهرزاده گفت: از آن جهت که زهرای مرضیه (س) در همه حرکات و سکناتشان نمونه کامل بندگی و عبودیت‌اند، اگر کسی با نظر به آن حضرت و ارادت به سیره آن بزرگوار وارد شب قدر شود، آمادگی لازم را برای درک شب قدر پیدا کرده است و یک‌نوع سنخیت با حضرت صاحب‌الزمان (عج) که در عین عبودیت، صاحبِ شب قدرند در او ایجاد شده است. بنابراین با امیدواری کامل و روحیه ارادت به زهرای مرضیه (س) که آن روحیه، لطافت خاص خود را به همراه دارد وارد شب قدر شوید و مطمئن باشید با نور ملائکه الهی و روح که فوق ملائکه است، مبادی شخصیت شما متعالی می‌گردد.

وی در مورد روایت لولاک لما خلقت الافلاک گفت: به نظرم اکثر شیعیان مقصد این روایت را درست متوجه نشده‌اند. اجازه دهید بنده برداشت خود را عرض می‌کنم تا خودتان هرطور صلاح دانستید در مورد آن فکر کنید. در قرآن داریم: «ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ الّا لِیَعْبُدُونَ» یعنی؛ هدف خلقتِ جن و انس، عبادت و بندگی خدا است. و از طرفی حضرت حق در حدیث قدسی می‌فرماید: «یا احْمَد! لَوْلاکَ لَما خَلَقْتُ الْافْلاکَ، وَ لَوْلا عَلِیٌّ لَما خَلَقْتُکَ، وَ لَوْلا فاطِمَةُ لَما خَلَقْتُکُما» ای احمد! اگر تو نبودی آسمان و زمین را نمی‌آفریدم و اگر علی نبود، تو را نمی‌آفریدم و اگر فاطمه نبود، شما دو نفر را نمی‌آفریدم. ممکن است در برخورد اول تصور کنیم که مقام حضرت فاطمه (س) از مقام پیامبر خدا (ص) و علی (ع) برتر است در حالی‌که اگر توجه بفرمائید ملاحظه خواهید کرد این روایت نظر به نبوت حضرت محمّد (ص) و امامت حضرت علی (ع) دارد و این‌که هدف نبوت و امامت، ظهور عبودیت انسان‌ها است و به اعتبار نبوت حضرت محمد (ص) و امامتِ حضرت علی (ع)، هدف از خلقتِ حضرت محمّد و حضرت علی، حضرت فاطمه (س) است، آن‌هم به عنوان مظهر بندگی کامل خدا.

وی ادامه داد: یعنی حال که هدف خلقت انسان‌ها، بندگی خداست و از طرفی هدف از خلق نبی (ص) - به اعتبار نبوتش - و هدف از خلق امام - به اعتبار امامتش - همه و همه، ظهور آن بندگی است که خداوند هدف خلقت انسان‌ها قرار داده است، و حال که فاطمه‌زهرا (س) مظهر بالفعل آن بندگی است که نبوت و امامت برای ظهور آن پدید آمده‌اند، پس اگر نظر به فعلیت کامل بندگی که همان فاطمه‌زهرا (س) است نبود، اصلًا خداوند نبوّت و امامتی را اراده نمی‌کرد و لذا است که می‌توان نتیجه گرفت فاطمه‌زهرا (س) مظهر کامل بندگی است. باید توجّه داشت که این روایت نمی‌خواهد مقام عبودیت پیامبر و علی (ع) را نفی کند، زیرا خداوند در توصیف رسول‌الله (ص) صفت «عَبْدُهُ» را بر صفت «رَسُولُهُ» مقدم می‌دارد و در واقع عبودیت محض رسول‌الله (ص) را تأیید کرده‌است، ولی در پیامبرخدا (ص) عبودیت و نبوت و در علی (ع) عبودیت و امامت جمع است و چون خداوند در خلقت انسان، نظر به عبودیت او دارد و فاطمه‌زهرا (س) نمونه‌ی صریح و روشن آن عبودیت است، روایت می‌فرماید: مقصد خلقتِ نبوّت و امامت، خلقت فاطمه‌زهرا (س) است و در واقع فاطمه (س) مظهر همان عبودیت پیامبر خدا (ص) است و محبت شدید پیامبر خدا (ص) به فاطمه‌زهرا (س) در همین راستا است که در آینه‌ی وجود فاطمه (س) عبودیت خود را می‌یابد و درعبودیت او مظهری از حقایق را می‌بیند و لذا پیامبر (ص) می‌فرماید: «فَاطِمَةُ حَوراءُ انْسِیَّةٌ، فَکُلَّما اشْتَقْتُ الی رائِحَةِالْجَنَّةِ، شَمَمْتُ رائِحَةَ ابْنَتی فاطِمَةَ» فاطمه حوریه‌ای بشرگونه است، هر زمان مشتاق بوی بهشت می‌شوم، دخترم فاطمه را می‌بویم.

وی افزود: در حدیث دیگری می‌فرمایند: «فَما قَبَّلْتُها قَطُّ الّا وَجَدْتُ رائِحَةَ شَجَرَةِ طُوبی مِنْها» هرگز فاطمه را نمی‌بوسم، مگر این‌که بوی درخت طوبی را از او استشمام می‌کنم. پس فاطمه‌زهرا (س) مظهر جامعیت بهشت است و حضرت پیامبر (ص) وقتی می‌خواهند به بهشت و شجره‌ی طوبی منتقل شوند و از آن حقایق غیبی بهره گیرند، به فاطمه (س) نظر می‌کنند و او را می‌بویند و ارادت به مقام فاطمه‌زهرا (س) و توجّه به مقام آن حضرت، قدرت چنین انتقالی را برای ما نیز به همراه خواهد داشت، البته در حدّ خودمان. توجه به این‌گونه مقاماتِ حضرت‌زهرا (س) مقدمه برای معرفت به آن حضرت خواهد شد و زمینه‌ی درک شب قدر می‌شود.

چگونه می‌توان حقیقت شب قدر را فهم کرد

وی در پاسخ به این سوال که چگونه می‌توان حقیقت شب قدر را فهم کرد گفت: نوری که از طریق ملائکه و روح در شب قدر بر قلب مؤمنین متجلی می‌شود از جنس وجود است و نه ماهیت. یعنی مثل آن نیست که شما مطلبی بخوانید و علم و فهمی در شما ایجاد شود، بلکه شخصیتاً در ابعاد وجودی شما نوعی گرایشی فراهم می‌شود که در انتخاب‌های خود وَجه مثبت عالَم را مدّ نظر قرار می‌دهید و به همین جهت می‌فرمایند تقدیر انسان شکل می‌گیرد. مثل آن‌که شما در تقدیر مرد بودن و یا زن بودن‌تان انتخاب‌های مناسب مردبودن و زن‌بودن می‌کنید، بدون آن‌که در فکرتان آن باشد که زنانه انتخاب کنید یا مردانه. و به همین جهت باید امیدوار باشید که بعد از شب قدر ناخودآگاه به لطف الهی در تقدیر برتری قرار گرفته‌اید.

وی در پاسخ به این سوال که چه کنیم که از شب قدر بهره بیشتری ببریم گفت: هیچ‌کار خاصی نمی‌خواهد انجام دهید. تنها با آرامش کامل وظایف الهی خود را در حدّ توانتان انجام دهید و در شب قدر هم، خود را به تقدیر الهی بسپارید «هرچه آن خسرو کند، شیرین کند». شما کاره‌ای نیستید و کاری هم نمی‌توانید بکنید، مگر امید به رحمت الهی. گفت: آن یکی بازی که بد من باختم / خویشتن را در بلا انداختم. در بلا هم می‌چشم لذات او / مات اویم مات اویم مات او.

محمد شجاعی نیز در مورد شب قدر گفت: قدر یعنی اندازه و شب قدر یعنی شب اندازه. تمام جلوه‌های خدای تبارک و تعالی ریاضی است. یعنی همه اشیا دارای اندازه و حد هستند. چنانکه قرآن کریم می‌فرماید «إنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ؛ ما هر چیز را به اندازه آفریده ایم» (سوره قمر / آیه ۴۹) و این ویژگی بارز ساختار ریاضی عالم طبیعت است. حتی دین ما هم دینی کاملاً ریاضی است. مثل رساله که احکام آن همراه عدد است و ساختار نفس انسان هم ویژگی را دارد و اساساً سیر نزول عالم از حق تعالی تا ماده مشمول این ساختار ریاضی هستند. مثل عالم ملکوت و جبروت و دنیا که با عدد خاصی فرود آمدند.

وی ادامه داد: قرآن اشاره می‌کند «وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ؛ هیچ چیز از اشیا عالم نیست مگر اینکه خزانه آن دست ماست». (سوره حجر / آیه ۲۱)

وی افزود: پس وقتی که سخن از شب قدر می‌شود؛ یعنی شب تقدیرات و اندازه‌های نظام خلقت اعم از جمادات، گیاهان، حیوان و انسان در این شب‌ها تنظیم می‌شود و تنظیم این تقدیرات نزد حساب دار خداوند تبارک و تعالی است. یعنی تمام اتفاقاتی که قرار است در سال برای موجودات عالم نظیر جمادات، گیاهان، طبیعت، ستارگان و عوالم انسان‌ها رخ دهد همه به دست یک نفر نوشته می‌شود که آن وجود مقدس آقا امام زمان (علیه السلام) است.

شجاعی گفت: قرآن کریم می‌فرماید… «وَکُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُّبِینٍ؛ و هر چیزی را در کارنامه‌ای روشن برشمرده‌ایم». (سوره یس / آیه ۱۲) یعنی همه محاسبات عالم به دست یک نفر صورت می‌گیرد و آن امام است که محور جذب همه خیرات از حق تعالی و محور رزق همه موجودات است. لذا در شب قدر، نزول ملائکه و الرّوح به امام زمان (عج) است و امضای قدرها هم به دست ایشان صورت می‌گیرد.

ارزش شب‌های قدر

وی ادامه داد: شب قدر همیشه در طول تاریخ زندگی انسان‌ها وجود داشته است؛ چون همیشه امام بوده و تقدیرات انسانی هم وجود داشته و فرشتگان و روح به نزد «امام مبین» نازل می‌شوند. یکی از مباحث مهم، مسئله زمان است. زمان‌ها از نظر ساختار ریاضی با هم برابرند اما از نظر نوع تأثیرگذاری متفاوتند. خداوند ساختار دنیا را به گونه‌ای قرار داده که زمان عالم دنیا نسبت به آخرت از جایگاه ویژه ای برخوردار است. چرا که زمان‌های دنیا منجر به شکل گیری ابدیت مان می‌شود و این یکی از رازهای زمان است که می‌توانند چنین تأثیری را داشته باشد.

وی افزود: انسان در دنیا ماهیت رحمی دارد. مثل جنین که اگر نتواند اندام زایی کامل داشته باشند در دنیا نمی‌تواند حتی به اندازه یک بند انگشت آن را بسازد؛ در آخرت هم همین طور است و این نشان دهنده قدرت رحم است.

وی گفت: بنابراین ارزش شب قدر از اینجا معلوم می‌شود که دنیا چون قدرت رحمی بالایی دارد پس در این رحم، شب قدر هر چند یک شب است اما به اندازه هزار شب می‌تواند تأثیرگذار باشد و معادل سال‌ها قیمت و ارزش پیدا می‌کند.

مهمترین عمل شب قدر

شجاعی اظهار داشت: مهمترین و کلیدی موضوع شب‌های قدر، بخشش انسان از گناهان است؛ یعنی «مغفرت» که باید خودمان را مشمول مغفرت الهی کنیم. و یکی از راه‌های که می‌توان مشمول مغفرت خدا قرا گرفت، دور کردن کینه از دیگران از دل خودمان است. کسی که عرضه ندارد دیگران را ببخشد به فرموده قرآن هرگز مشمول مغفرت خدا قرار نمی‌گیرد.

وی ادامه داد: لذا پاک کردن دل از کدورت‌ها و کینه‌ها خیلی مهم است و کسی نمی‌توان وارد شب‌های قدر شود مگر اینکه دلش را پاک کند و اهل مغفرت باشد. و این مهمترین عمل شب قدر است.

نزول فرشتگان و روح در شب قدر

وی افزود: در شب قدر ملائکه به همراه روح نازل می‌شوند و تقدیرات عالم را به دست اولی‌الامر می‌رسانند. شب قدر دارای چه ویژگی است که خداوند آنرا بر شب‌های دیگر برتری بخشیده است. قرآن کریم می‌فرماید: شب قدر، شب نزول قرآن است: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ * وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ * لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» این گزاره دوم -شب قدر بالاتر از هزار ماه است- ما نمی‌دانیم که چه اتفاقی در این شب می‌افتد!

محمد شجاعی گفت: اولاً؛ «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ» فرشته‌ها و حضرت روح (علیه السلام) نازل می‌شوند. روح همانی است که امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «یَقُولُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ؟ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی. قَالَ: خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ؛ درباره روح از تو می‌پرسند: بگو: روح از امر پروردگارم است. گفت: آفریده ای عظیم‌تر از جبرئیل و میکائیل است.»

وی ادامه داد: پس اگر روح نباشد، ملائکه توان کاری را ندارند. چرا که در جای دیگری از قرآن می‌فرماید: «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ؛ خداوند ملائکه را بوسیله روح نازل می‌کند». پس روح آن چیزی است که ملائکه را نازل می‌کند.
بنابراین در این شب، قرآن و ملائکه همراه و به مدد روح با اجازه پروردگارشان نازل می‌شوند «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیهابِإِذْنِ رَبِّهِمْ.»

وی افزود: «مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» یعنی همه چیز، یعنی هیچ استثنایی ندارد و هر چیزی که در مخیله ما بیاید و میلیاردها چیزی که نمی‌آید، ملائکه تقدیرات هر چیزی را در این شب می‌آورند.

شجاعی گفت: «سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» نتیجه این تقدیر و این تنزل ملائکه هم سلامتی است تا مطلع الفجر، اما کل امر به ولی امر نازل می‌شود، «ولی امر» چه کسی است؟ همان کسی است که در قرآن فرمود: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ = اطاعت کنید خدا و رسولش و ولی امرتان را». اولی همان جمع ولی است، صاحبان امر، والیان امر، یعنی کارها همه به خدمت ولی امر و وجود مقدس آقا امام زمان (علیه السلام) می آیند.

مهمترین حاجت بشر در شب قدر

وی ادامه داد: در شب قدرکه «تَنَزَّلُ المَلائِکَةُ وَ الرُّوح؛ فرشتگان و روح نازل می‌شوند»، فرشتگان بر امام زمان (عج) نازل شده و مقدرات یک سال بندگان خدا را برای امضا و تصویب حضرت، به حضورشان می‌آورند.

محمد شجاعی گفت: در مهمترین شب که شب بیست و سوم است، دعای فرج حضرت «اَللّهُم کُن لِوَلِیِّکَ الحُجَّةِ ابنِ الحَسَن…» سفارش شده است و همچنین در پایان هر نماز، دعای «اَللّهُمَّ اَدخِل عَلی اَهلِ القُبُور السُّرور اَللّهُم اَغنِ کُلَّ فَقِیر» را بزرگان ما فرمودند بخوانید. زیرا این دعا همان دعای فرج امام زمان (عج) است؟ ما در این دعا از خداوند می‌خواهیم که سرور را بر همه قبرهای مردگان وارد کند؛ همه فقیرها را بی‌نیاز کند؛ همه گرسنه‌ها را سیر کند؛ همه عریان‌ها را بپوشاند؛ همه مستضعفین را نجات دهد؛ همه مکروبین و غم زده‌ها را خوشحال کند و همه فساد را از امور مسلمین بردارد و.... این دعاها تحقق نمی‌یابد، مگر در زمان ظهور امام زمان (عج).

وی در پایان گفت: کسی که این دعا را می‌خواند در واقع برای ظهور حضرت دعا می‌کند. شب قدر بهترین فرصت است برای اینکه ما از خداوند عاجزانه ظهور حضرت را بخواهیم. خیلی از بزرگان هم سفارش کرده‌اند، حتی خود حضرت هم سفارش کرده‌اند که برای فرج من زیاد دعا کنید. هر مقدار شیعیان بیشتر دعا کنند، خداوند این امر را نزدیکتر خواهد کرد. قبل از هر دعایی امام زمان (علیه السلام) را مقدم بداریم. یعنی قبل از اینکه برای خودمان، پدر و مادرمان یا برای هر مشکل دیگری دعا کنیم، اول برای ظهور امام زمان (عج) دعا کنیم.