نمی‌توان ادعا کرد که جامعه‌ی ایران «دین‌گریز» است، چرا که شواهد روشنی برای رد این ادعا وجود دارد؛ عزاداری‌های محرم، مراسم اعتکاف، شب‌های احیاء، نماز عیدفطر و… اینها همه دلالت بر این دارند که حضور عمومی دین در جامعه غیرقابل انکار است.

اما در عین حال، همین جامعه‌ی ایرانی، سالهاست که از وجود برخی آفت‌های اجتماعی و اخلاقی رنج می‌برد و علی‌الظاهر نشانه‌ای برای دفع این آفت‌ها ظهور نمی‌کند. به قول مشهور، «هر سال دریغ از پارسال».

اینجاست که تناقض بزرگ سربرمی‌آورد؛ از یک سو مردمانی داریم دین‌باور که از دین گریزان نیستند و از سوی دیگر، آفت‌های اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی، گریبان جامعه را گرفته است. همه از هم می‌پرسند: چرا با اینکه شب‌های احیاء، جای سوزن انداختن در مساجد نیست، فردایش مثل فرداهای دیگر است؟!

نه اینکه هیچ اتفاق مثبتی از رهگذر این مناسک دینی نمی‌افتد، بلکه مسئله این است که تمام عبادات در اسلام، اموری تکلیف‌آور هستند و یک مسلمان نمی‌تواند با توسل به «صورت دین»، خود را از تکالیف دیگر برهاند. مسلمان، هم نسبت به خود و هم نسبت به جامعه‌اش مسئول است.

مسلمان نمی‌تواند بخشی از دین را بپذیرد و بخش‌های دیگر را به کناری نهد. این عبارات، مفهوم «دینِ حداکثری» را می‌رسانند. «دین حداکثری» ناظر بر حضور حداکثری دین در زندگی فردی و اجتماعی مسلمان است…

*

در یک قرن اخیر، تلاش‌های زیادی از سوی جریان روشنفکریِ غرب‌باور صورت گرفته تا حضور دین را در جامعه،‌ محدود و محصور کرده و تاثیرگذاری‌اش را به حداقل برساند. این را «عرفی‌سازی دین» می‌گویند که مسامحتاً معادل «سکولاریزه کردن» بکار می‌رود.

ایده‌ی «دینِ حداقلی» از الزامات «سکولار شدن» است و سکولار شدن از اصول دینِ تجدد. ایمان به «دین حداقلی» واکنشی بود به حضور پررنگ کلیسای مسیحی در زندگی مسیحیان قرون وسطی. از آن پس، مسیحیت به کلیسا کوچ کرد تا هر هفته یک روز، میزبان پیروانش باشد…

عصاره‌ی باور به «دین حداقلی» این می‌شود که مردم به «صورت دین» پایبندند و از دین برای تضرع و «بهشت‌خواهی» بهره می‌گیرند، اما مسئولیت‌های اجتماعیِ ناشی از آن را پس می‌زنند.

«دین حداقلی» در اندیشه‌ی آبادانی آخرت است و کاری به عمران دنیای متدینین ندارد.

«دین حداقلی» در بهترین حالت، واکنش‌های یک مسلمان است به احساسات فطری‌اش.

شب‌های احیاء در دین حداقلی، چندان طولانی نیست و بعد از برآمدن آفتاب، تمام می‌شود! از این روست که فردای شب احیاء، با فرداهای قبل از آن یکی‌ست…