آخرین اخبار
پربیننده ها
نسخه مناسب چاپ
به گزارش صبح رزن به نقل از دایره المعارف اسلامی
اَظْهَر، اِمام‌ْزاده، برج و آرامگاه، معروف به امامزاده اظهر بن علی(ع)، واقع در روستای درگزین در فاصلة 5 کیلومتری شرق شهر رزن و به فاصلة 85 کیلومتری شمال شرق همدان از مکانهای دیدنی شهرستان رزن است که می تواند مورد بازدید هموطنان عزیزمان قرار گیرد.
بنای امامزاده اظهر تا چند دهة پیش از چشم تاریخ و جغرافیا نویسان و جهانگردان دورمانده بود. از این‌رو، اطلاعات مبسوطی از این بنا در دست نیست. گدار نخستین محققی است که از آن یاد می‌کند (ص .(260-261 پس از وی مصطفوی به طور جامع به بررسی و وصف این بنا پرداخته است (نک: ص 204-210).
نقشة بنا از گونة برج - آرامگاههایی است که در سده‌های 4- 8ق/ 10-14م معمول بوده است (نک: شیبانی، 9). در نمونه‌های کهن‌تر، شکل بنا کاملاً ساده و شامل یک استوانة بلند با پوشش مخروطی است؛ اما به دلیل یکنواخت بودن سطح استوانه پس از سدة 5ق/11م برجهای مدور کمتر ساخته شده است و اشکال چند وجهی و انواع ستاره‌ای جایگزین طرح دایره‌ای شکل می‌شود (دیز، 927 ؛ شرودر، 1022 ؛ هیلنبراند، 31). در اینگونه برجها دندانه‌های مثلث گونه از ازاره آغاز شده، در پیش آمدگی بام محو می‌شود (همو، 32). ممکن است ایجاد دندانه‌ها در آغاز ابتکاری برای استحکام بخشیدن به بدنة استوانه‌ای بنا بوده باشد (شرودر، همانجا). تأکید بر ارتفاع از ویژگیهای برج - آرامگاههاست (هیلنبراند، 31). پوشش این بناها را گنبدی مخروطی با نورگیرهایی در قاعدة آن تشکیل می‌دهد (همو، .(286
بنای امامزاده اظهر از آجر ساخته شده، و بر بنیانی از سنگ استوار است. شالودة سنگی را تا سطح زمین برآورده، و پایة 19 ضلعی برج را که اندازة هر ضلع آن 20/2 متر است، بر آن نهاده‌اند. این پایه 40/1 متر ارتفاع دارد. محوطة پیرامون بنا به شعاع بیش از یک متر با قلوه سنگ کف‌سازی شده است. امروزه این کف با حدود 50 سانتی‌متر ضخامت (47 سانتی‌متر در نقطة گمانه زنی) از دید پنهان است. نقشة داخلی برج، مدور و شکل خارجی آن ستاره‌ای 18 دندانه و ارتفاع آن از سطح پایه 20/9 متر است. ضلع نوزدهم پایه، ورودی برج را تشکیل داده است. نوک دندانه‌ها روی محل تقاطع اضلاع پایة بنا قرار گرفته است و در بالا به کمک طاق نماهایی به یکدیگر پیوسته‌اند. بندهای عمودی آجرچینی خارجی بنا پهن‌تر از معمول است. این فواصل به کمک توپیهایی تزیین شده، و ابعاد این آجرها 5ئ23 سانتی‌متر است.
نمای بیرونی پوشش دو پوستة بنا مخروطی است به ارتفاع 70/12 متر که پاگردی به پهنای 40/1 متر آن را در میان گرفته است. آجرچینی پوشش بنا از پایان گردن گنبد تا رأس مخروط دارای طرح جناغی است. آجرهای به کار رفته در ساختمان گنبد با اندازه‌های 3ئ18 سانتی‌متر است که ابعادی متفاوت از آجرهای بدنة بنا دارد.
مجموع ارتفاع 3 بخش بنا، یعنی پایه، برج و پوشش مخروطی 37/24 متر است که اکنون 90/23 متر آن نمایان است (تحقیقات میدانی؛ قس: گدار، همانجا؛ مصطفوی، 205، 207).
ورودی برج به پهنای یک ضلع پایه (20/2 متر) و ارتفاع 40/3 متر در شرق بنا واقع است. طاق تیزه‌دار ورودی با کاربندی و توپیهای گچی تزیین شده است. در دو سوی ورودی یک ردیف آجرچینی مورب به موازات دندانه‌ها تا قرنیز امتداد می‌یابد. فضای باقی‌ماندة این ضلع برج را از بالای ورودی تا نزدیکی قرنیز دو طاق نمای مستطیل شکل مسطح پر کرده است. در برابر ورودی دهلیزی مستطیل شکل قرار داشته (همو، 207، تصویر 70) که احتمالاً در سالهای 1345 تا 1355ش به هنگام مرمت بنا (نک: مهران، 125، 147) حذف شده است.
برج از داخل استوانه‌ای است به قطر 30/9 متر (تحقیقات میدانی؛ قس: مصطفوی، 207). برای برپایی گنبد نیمه کروی داخل، دو پیش آمدگی - که نخستین آنها در نیمة بدنة بنا و دومی درست در زیر گردن گنبد واقع شده - به تدریج از قطر بدنة استوانه‌ای برج کاسته، و کار ایجاد گنبد را تسهیل کرده است. بدنة داخل برج اکنون گچ اندود است، اما در آغاز ساده و برهنه بوده است. اندود سطح از دو لایة متوالی تشکیل می‌شود: نخستین لایه، از گچ کوره و گل، احتمالاً متعلق به عصر صفوی است؛ در حالی‌که لایة دوم، از گچ، به پس از این دوره تعلق دارد. مقرنسهای زیر گنبد نیز در همین عصر به بنا افزوده شده، و در همین زمان محراب و طاقچة مقابل آن در بدنة استوانه تعبیه شده است. در محلهایی که اندود دوم از میان رفته، یادگاریهای زائران بنای امامزاده اظهر به چشم می‌خورد. تاریخ قدیم‌ترین این یادگاریها 1124ق/1712م همزمان با سلطنت شاه سلطان حسین صفوی است (تحقیقات میدانی).
بنای امامزاده اظهر دارای سردابی مربع شکل به ابعاد 7/6 متر است. تنها از یک در ورودی که در خارج بنا و در جنوب شرقی آن واقع شده، به سرداب می‌توان راه یافت. پوشش سرداب از 4 چشمه طاق و تویزه تشکیل می‌شود. تویزه‌ها از یک سو بر دیوارهای جانبی استوار است و از سوی دیگر بر پایه‌ای که در مرکز سرداب واقع است، فرود می‌آید. مزاری که محدوده و سطح آن آجرچینی شده بوده، در پای دیوار جنوبی سرداب قرار داشته است (تصویر موجود در مرکز اسناد میراث فرهنگی همدان؛ مصطفوی، 209-210). این مزار بر اثر کندوکاوهای غیرمجاز از میان رفته، و بقایای آن به صورت گودالی مرکزی و بخشهایی از آجر چینی پیرامونی باقی است (تحقیقات میدانی).
تمامی جزئیات مشهود در ساختار این بنا کاربردی نیست و بخش قابل توجهی از آن، از جمله دندانه‌ها جنبة تزیینی نیز دارد؛ به علاوه، نمای خارجی بنا بیش از درون آن تزیین شده است (نک: هیلنبراند، .(283 پایة بنا فاقد تزیینات است، اما بدنه و گنبد آن با طرحهای گوناگون آجرچینی آراسته شده است. بندهای عمودی آجرها پهن‌تر از بندهای افقی است و این فواصل به‌وسیلة توپیهای گچی با طرحهای
آرامگاه امامزاده اظهر
متنوع هندسی زینت شده است. آجر چینی گنبد متفاوت است و تزیینات آن از خطوط جناغی پیوسته تشکیل می‌شود. بدین‌سان تزیینات بخشهایی از بنا که بیش از سایر قسمتها در معرض دید قرار دارد، از غنای بیشتری برخوردار است.
تزیینات داخل برج به دوره‌های پس از عصر صفوی تعلق دارد. شبکه‌ای از لوزیهای به هم پیوسته که اضلاع آن از خطوط مواج تشکیل می‌شود، حد فاصل نخستین و دومین پیش آمدگی بدنة استوانه را زینت کرده است. فاصلة میان نورگیرهای گردن گنبد با 21 مستطیل که حدود آنها را نوارهای مضاعف مشخص می‌کند، آراسته شده است. ستارة 10 پری که مرکز آن را «رُزت» 10 پری تشکیل می‌دهد، بر سطح زیرین گنبد دیده می‌شود.
صندوق چوبی مزار، با تاریخ 1056ق/1646م، در میان برج قرار دارد (قس: مصطفوی، 207). این صندوق از دو بخش پایه و بدنه تشکیل می‌شود. پایة بدون تزیین در واقع سکویی است برای بدنه که بر روی آن قرار گرفته است. کتیبه‌ای منبت به قلم ثلث، در دو خط، شامل سورة فتح در حاشیة بالا و پایین، بدنة صندوق را دور می‌زند. تاریخ ساخت، نامهای بانی و سازنده در حاشیة پایینی ضلع پایین پا و پس از پایان سوره چنین آمده است: «به تاریخ سنةست و خمسین و الف من هجرة النبویة در ارفع بلدة گیلان به فرمودة اقبال پناه خواجه نظام الملک به عمل استاد طالب و کتبه به تحریر العبد...». به علت سرقتهای مکرر و گذشت زمان صندوق آسیب فروان دیده، و به دفعات تعمیر شده‌است. در این تعمیرها بخشهایی از کتیبه‌های ثلث از میان رفته، و برخی از قسمتها نیز نو نویس شده است (تحقیقات میدانی). 4 بدنة صندوق به لوحهای قاب‌بندی شده‌ای تقسیم می‌شود. دو ضلع طولی از 7 لوح تشکیل شده که لوح مرکزی پهن‌تر از لوحهای دیگر است. بر این لوح کتیبه‌ای به خط نسخ کنده شده است و الواح جانبی آن را نوارهای گره‌سازی و روکوبی شده، تزیین می‌کند. سطوح بالایی و پایینی صندوق از یک لوح بزرگ میانی و دو لوح کوچک جانبی تشکیل شده است. بر لوح پهن صفحة جانبی روبه‌روی محراب آیة الکرسی و بر لوح صفحة مقابل آن سوره‌های شمس و قدر کنده‌کاری شده، و در ادامة متن آمده است که این لوحه را پس از سرقت لوحة اصلی در 1348ق/1929م به جای آن نصب کرده‌اند (نک: مصطفوی، 208-209). لوح میانی ضلع پایین که آن نیز کتیبه‌ای داشته، به سرقت رفته است. این لوح تا پیش از 1332ش برجای بوده است. در کتیبة این لوح نیز از سرقت لوح پیشین سخن رفته است (نک: همو، 209). اکنون تنها عبارت پایانی آن بر بدنه باقی است: «در غرة محرم الحرام 1352 تمام شد».
مرمتهای مکرر در دوره‌های مختلف و دخل و تصرفهایی که در آنها به ویژه در داخل برج و سرداب بنا صورت گرفته، چهرة اصلی آن را دگرگون ساخته است. خود بنا نیز کتیبة تاریخ ساختمان ندارد. جزئیات نقشه، سازه و تزیینات این آرامگاه با بناهای مشابه و متعلق به اواخر سدة 7 و اوایل سدة 8ق/13 و 14م قابل مقایسه است. بیشترین مشابهتها میان این بنا و برجهای علاءالدین ورامین، کاشانة دامغان، و امامزاده عبدالله و عبیدالله دماوند مشاهده می‌شود. از این‌رو، می‌توان گفت که بنای اظهر در اواسط نیمة نخست سدة 8ق/14م و پیش از فروپاشی حکومت ایلخانان بزرگ بر پا شده است.
در مقایسه با بناهای مشابه و همزمان، در ساختمان امامزاده اظهر از تزیینات پیچیده و رنگ کمتر استفاده شده است. سادگی ورودی بنا و کوچکی آن نشان می‌دهد که در ساختن آن از نمونه‌های اولیة این نوع برج - آرامگاهها چون گنبد قابوس پیروی شده است. این تأثیر در تمامی ساختار بنای اظهر مشهود است و همین امر نمایانندة تداوم سنت معماری در اینگونه بناهاست.
مآخذ: شیبانی، زرین تاج، «بررسی و تحقیقی پیرامون برج علاءالدوله (علاءالدین)»، اثر، تهران، 1367ش، شم 15 و 16؛ مصطفوی، محمدتقی، هگمتانه، تهران، 1332ش؛ مهران، محمود، کارنامة ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران، 1355ش؛ هیلنبراند، رابرت، «مقابر»، ترجمة کرامت‌الله افسر، معماری ایران دورة اسلامی، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران، 1366ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ نیز:
Diez, E., X The Principles and Types n , A Survey of Persian Art, ed. A.U. Pope, London, 1967; Godard, A., X Les coupoles n , P th ? r - E ) r ? n, Paris, 1949; Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburgh, 1994; Schroeder, E., X The Seljuq Period n , A Survey of Persian Art, ed. A. U. Pope, London, 1967.
فاطمه کریمی
این امامزاده تا چند دهه پیش از چشم جغرافی‌نویسان و جهانگردان دور مانده بود و به همین دلیل اطلاعات کاملی از این بنا در دست نیست. آندره گدار؛ معمار فرانسوی نخستین محققی است که از این بنا یاد می‌کند و پس از آن مصطفوی به طور جامع به بررسی و وصف این بنا پرداخته است.
دیدگاه شما