به گزارش صبح رزن،محمدرضا رعد از فعالین فرهنگی در شهرستانهای رزن و درگزین در یادداشتی به بررسی بازیهای سنتی و قدیمی شهر کرفس و منطقه رزن و درگزین پرداخته است که برای نخستین بار منتشر می شود.

از حدود 55 بازی محلی که تاکنون جمع آوری نموده ام و روزگاری در شهر کرفس خواهان زیادی داشت، و میتوان گفت که حدود 18 مورد آن قابل بازی در فضای بسته و محدود و جمع های خانوادگی می باشد. که در زیر توضیح داده میشود. در بازیهای محلی ابتدا یارکشی انجام گیرد.

البته یار کشی دختر ها مثل پسرها نیست آنها برای قرعه کشی هم نوعی پِشک اندازی خاصی دارند که الفاظ آن نه تنها عددی نبوده بلکه الفاظی است که معمولا دو به دو هم قافیه هستند اما معنی و مفهوم خاصی ندارند. یک نوع شمارش پشک دخترانه وقتی که تعداد بازیکنان نسبتا زیاد بوده باشند مثل:

یه نخود – دو نخود - چارم – چنبر- مؤشکؤل- عنبر- آزا- اوزا- ملکه- حقی- روسوای- قوصد.

نوع دیگر پشک که تعداد حضار نسبتا کم باشند: اینه اینه – اوجو دؤیمه – قوزآغاجو- قوطور گیچی- هوبّان- زوبّان- یارول- ییرتیل- قورتول

بازیهای قابل اجرا در منزل در ایام قرنطینه کرونا

اؤزوک، اؤزوک یا فنجان بازی

دراین بازی دو گروه انتخاب می شوند . سینی بزرگی را وسط می گذارند و داخل آن پوست چوبی گردو و یا سیب زمینی های نصف شده که از قبل وسط آن خالی شده اند قرار می دهند. داخل پوست گردو و یا سیب زمینی ها یک دانه تسبیح یا سنگریزه قرار می دهند. گروه مقابل باید حدس بزند که دانه داخل کدام یک قرار دارد. معمولاً این بازی بر سر شبچره یا همان خوراکی که در شب نشینی­ها می خورند انجام می گیرد و گروه بازنده باید پول خرید شبچره را بدهد.

2- گل و پوچ:

گل یاپوچ یه بازی دسته جمعی است که پس از یارکشی معمولاً دو یا چند نفره بازی می کنند. در این بازی یک مهره مونجوق یا نخود، لوبیا یا سنگ ریزه یا هر چیز کوچک مشابه را داخل یکی از دستان قرارداده به طوری که افراد دیگر نبینند باید به اصطلاح گل را پیدا کنند.

3- شاه و وزیر

می توان این بازی را در خانه به صورت جمعی هم انجام داد.

تعداد شرکت کنندگان: چند نفر حد اقل شش نفر

شیوه این بازی به شرح زیر است:

هر کدام از این سه نفر یک بار قوطی کبریتی که ابعاد مختلف آن نشانه گذاری و تعیین شده را مقداری با بالا پرتاب می کند تا به زمین بیافتد. اگر فرد شماره یک کبریت را پرتاب کرد و روی شماره 1 ظاهر شد، به عنوان حاکم خواهد بود و اگر روی شماره 2 ظاهر شد، جلاد یا وزیر خواهد بود و اگر روی شماره 3 ظاهر شد، آن فرد به عنوان دزد خواهد بود. دیگر افراد نیز به همین ترتیب این قوطی کبریت را پرتاب می کنند. در این بازی کسی نقش بازپرس را نخواهد داشت و فقط حاکم نوع تأدیب و مجازات یا تعداد ضربات را مشخص می کند و جلاد نیز حکم را اجرا می کند و با شروع مجدد بازی این مراحل تکرار خواهد شد.

اين بازى از قدمت زيادى در ايران برخوردار است و انواع آن در نقاط مختلف ايران اجرا ميشود. ابتدا به قيد قرعه و از طرق گوناگون مانند انداختن قاپ و يا قوطى كبريت و يا نوشتن روى برگه هاى قرعه، افرادى بعنوان شاه، وزير، جلاد و دزد انتخاب ميشوند. سابقا در قهوه خانه­هايى كه پاتوق پهلوانان و زورخانه­كاران بود و بزرگان و ريش سفيدان محله­ها نيز شركت مى­كردند، بازى شاه وزير فضاي با اخلاقى و معنوى پديد مى آورد چراكه برخى از ارزشهاى اجتماعى از طريق اجراى اين بازى اشاعه ميافت. در اين مجامع، بازى گاه فرستادن صلوات و نمایش حکمرانی توصیه های اخلاقی و غزل خوانى و مرثيه خوانى و پخش شيرينى و چاى همراه میشود.

در شكل كنونى اين بازى، شاه از وزير ميخواهد كه دزد را معرفى كند چنانچه وزير، دزد را درست حدس بزند شاه دستور تنبيه دزد را ميدهد و اگر اشتباها جلاد را بعنوان دزد معرفى كند شاه دستور تنبيه وزير را ميدهد. تنبيه ها معمولا شامل زدن ترنا به كف دست،سياه كردن صورت، سواري دادن به همه، كشيدن سبيل آتشين، خريد چاى براى همه، آواز خوانى و بسيارى از موارد ديگر است این بازی معمولا" با 6 نفر یا بیشتر انجام میشود. ابتدا تکه های همشکل وکوچکی از کاغذ تهیه میشود و روی هر کدام بترتیب کلمات "شاه" " وزیر " " جلاد" و "دزد" نوشته میشود و سپس کاغذها به شکل یکسان تا میشود تا کسی از داخل آن خبردار نشود، سپس هر یک از بازیکنان کاغذی را برمیدارند، وقتی همه کاغذها را برداشتند و از سمت خود آگاه شدند( البته غیر از شاه کسی نامش را فعلا" لو نمیدهد)، شاه رو به دیگران میگوید: ((وزیر من کیست؟))آنگاه وزیر هم با نشان دادن کاغذ، خود را به شاه معرفی میکند.آنگاه شاه میگوید :((دزد را از میان این جمع پیدا کن.))صحنه حساس بازی اینجاست چون وزیر باید دزد را از میان دو نفر باقیمانده پیدا کند. بالاخره وزیر یک نفر را بعنوان دزد معرفی میکند که دو حالت در پی خواهد داشت.اگر حدس وزیر درست بود که شاه فرمان شکنجه ای را به جلاد صادر میکند و جلاد هم دزد بخت برگشته را شکنجه میکند، اما اگر حدس وزیر اشتباه بود و جلاد را اشتباها" بجای دزد معرفی کرده بود معمولا" جلاد بلافاصله پس از حدس وزیر و معرفی او خواهد گفت:(( چرا به جلاد توهین کردی؟!!)) و سپس شاه شکنجه ای را به جلاد میگوید تا جلاد وزیر بخت برگشته را تنبیه کند. شکنجه ها معمولا" کمی کودکانه و بعضا" دردآور بود مثل سبیل آتشین یا بشین و پاشو و ... هر دور بازی از تقسیم کاغذها تا تنبیه بیشتر از چند دقیقه طول نمی کشد لذا در نیم ساعت میتوان بیش از شش یا هفت مرتبه بازی کرد.

4- دولان باجو

تعداد بازیکن دونفر یا بیشتر. ابتدا یک نفر با دست چپ از زیر بغل خود برده و گوش راستش را میگیرد و سپس خم شده و انگشت اشاره دست راست را زمین گذاشته و شروع به چرخیدن دور خود میکند اگر به زمین بخورد یا گوشش را رها کند باخته است. هرکس تعداد دور بیشتری بزند برنده خواهد بود. قدیمی­ها فرفره بازی را بازی مناسبی نمی­دانند و بر اساس اعتقادات قدیمی بر این باورند که دولان باجو یا فرفره موجب برخواستن باد و طوفان می شود و به محصولات خسارت می زند.

5- تک منه جؤت

تعداد بایکنان دو نفر

بازیکنان تعدادی کبریت در مشت دست خود پنهان کرده و بصورت نوبتی به سمت حریف مقابل گرفته و سوال می کنند: تک منه جوت؟ حریف جواب می دهد جوت(جفت). تعداد کبریتها را می شمارند اگر تعداد زوج بود که حریف برنده می شد، چون درست حدس زده است. اما اگر می گفت: تک. و پس از شمارش معلوم می گردید که تعداد چوب کبریتها زوج است حریف بازنده محسوب می گردید. چون نتوانسته صحیح تعداد کبریتها را حدس بزند. 

6- باش و گوت یا سر و ته

بازیکنان تعدادی کبریت در مشت دست خود پنهان کرده به گونه­ای که سر کبریتها را به سمت بالا (انگشت شصت) با شد یا برعکس و بصورت نوبتی به سمت حریف مقابل گرفته و سوال می کنند: باش و گوت؟ حریف جواب می دهد باش. سوال کننده که باید مشتش به نحوی قرار داشته باشد که انگشت شصتش به سمت آسمان بوده باشد آرام سه انگشت شصت و سبابه و وسط را بازمی کند تا نحوه قرار گرفتن کبریتها رویت شود حال اگر سر کبریت بالا بود بازیکن مقابل برنده بود چون درست حدس زده است و اگر ته کبریتها بالا بود پاسخ دهنده باخته است. اما اگر می گفت: گوت. و پس از رؤیت معلوم می گردید که کبریتها برعکس حدس بازیکن مقابل گرار گرفته اند. حریف بازنده محسوب می گردید. چون نتوانسته حالت قرار گرفتن کبریتها را حدس بزند. 

7- نومورتا چؤقّوشدورماخ (بازی تخم‌مرغ)، بازی تخم مرغ

در این جشن خانواده ها مقداری تخم مرغ را آب پز می کردند که مقداری از آنها مصرف می شد و مقداری هم میان دیگر افراد پخش می شد. البته در این میان کودکان نیز از این ماجرا بی نصیب نبودند؛ کودکان هر مقدار که تمایلی به خوردن آن را داشتند می خوردند و با بقیه آن هم بازی می کردند.

این بازی به این صورت بود که افراد در مکانی جمع می شدند و سپس افراد با سر تخم مرغ به تخم مرغ های همدیگر می کوبند و هر کس که تخم مرغش زودتر شکست باید تخم مرغ خود را تقدیم حریف مقابل خود کند.

این بازی در میان شور و شادی مردم انجام می شود. ضمنا این بازی فقط متعلق به کودکان نیست، بلکه بزرگ ترها نیز در این بازی شرکت می کنند. گهگاه نیز تخم مرغ ها برای آن که جذابیت بیشتری داشته باشد با رنگ های مختلف رنگ آمیزی می شود.

8- ال ال اوسته(دست کی بالاست)

یک نفر را دمر خوابانده و مابقی افراد دستهای خود را بر روی هم بر پشت فرد خوابیده گذاشته و میپرسند ال ال اوسته؟ فرد خوابیده باید درست حدس بزند وگرنه دسته جمعی به پشت فرد زده و میگویند غلطه. هر وقت درس حدس زد نمی زنند و باهم میگویند درست است و بازی ادامه میدا میکند.

9- بازی اجرای نمایش با ترکیب بیانات و حرکات دو نفر در یک شخصیت کمیک. که معمولا بیشتر در جمع جوانان و در عروسی ها(اوغلان یانو) بازی می شود.

10- کلاغ پر(اوشدو اوشده)

کلاغ پر :یک نفر به نوبت اوستا (یا اوسا) می شود و همه به شکل دایره در کنار هم می نشینند و انگشتهای اشاره خود را روی نقطه ای در کنار هم قرار می دهند. وقتی اوستا می گوید: «اوشدو اوشدو قوش اوشدو» انگشت خود را بالا میبرد و بقیه هم این کار را انجام میدهند. اگر اوستا از روی عمد بگوید: نام پرنده ای را نگوید بلکه چیز دیگری را بگوید هرکس دست خود را بالا ببرد بازنده است و باید یک نوبت بازی ال ال اوسته بر روی او اجرا شود.

11- دوفارا ووردو یا وجبی

بازيکنان پول سکه ای را به ديوار (سنگى يا آجري) مى‌زنند و رها مى‌کنند. هرکس بتواند با اين طريق و استادى خاص، پول خود را به اندازه يک وجب يا چارانگى يا شستى، نزديک پول ديگران بیاندازد، نسبت به اندازه‌ها مقدارى پول برنده مى‌شود .

12- قاب بازی که الان کاملا منسوخ شده است و باز ی آن بر مبنای نام وجهین قاب که جیک و بوک آلچی و توخان نامیده میشد بازی میشد و برنده یا بازنده تعیین میشد. این بازی چندان نمود مثبتی نداشت و آن را قمار تلقی میکردند.

13- شیر یاخط

 بازی با انداختن سکه و توسط یک نفر و حدس زدن نفر مقابل پیگیری میشود. که عمدتاً جریمه بازنده سواری و کولی دادن و یا زولاماخ (زو کشیدن) و یا جریمه شام و غیره بود.

14- خالا پیش پیش(خاله بازی)، این بازی بین بچه ها اعم از دخترکان و پسرکان کم سن و سال انجام میگرفت گاه با خوردن قطعه نانی که به امانت سپرده میشد شکل حیواناتی را درست میکردند.

15- داش قامچی (یه قل دو قل)

تعداد بازیکن هر چند نفر باشد قابل بازی کردن است چه زوج و یا فرد. هداف بازی: سرگرمی، افزایش هماهنگی عصبی عضلانی، افزایش دقت و تمرکز و چابکی تعداد بازیکن: بیشتر از دو نفر (۲ تا ۱۰).

ابزار بازی: ۵ سنگ گرد که کمی بزرگ تر از فندق باشد محوطه بازی: فضای بسته. بزرگترها معمولا بر این باور بودند که بازی یه قل دو قل قحطی به دنبال خود می آورد لذا به بچه ها توصیه می کردند این بازی را انجام ندهند.

شرح بازی: ابتدا با جفت یا تک آمدن، آغاز کننده بازی را مشخص می کنند، به این گونه که یکی از بازیکنان سنگ ها را در مشت می گیرد تا دیگری بگوید زوج است یا فرد این بازی چندین مرحله دارد و بازیکن با اجرای موفق هر مرحله، به مرحله دیگر راه می یابد، ولی اگر در هر مرحله مرتکب اشتباه شود، می بازد و باید بازی را به نفر بعدی واگذار کند.

مرحله اول (قل اول): پنج سنگ را به گونه ای که جدا از هم باشد روی زمین پخش می کنند، آغاز کننده بازی یکی از سنگ ها را بر می دارد و به بالا می اندازد و در فاصله زمانی پایین آمدن سنگ، یکی از سنگ های روی زمین را بر می دارد و با همان دست، سنگ بالا انداخته را که در حال سقوط است می گیرد و به همین شیوه همه سنگ ها را بر می دارد.

مرحله دوم (دو قل): ۵ سنگ را به گونه ای که دو به دو قرار بگیرد، روی زمین پخش می کند؛ یکی را برمی دارد و به بالا می اندازد و سنگ ها را دوتایی از روی زمین بر می دارد.

مرحله سوم (سه قل): مانند مراحل مذکور است؛ با این تفاوت که چهار سنگ روی زمین را باید در دو حرکت یک تایی و سه تایی بردارد.

مرحله چهارم: یک سنگ را به هوا می اندازد و چهار سنگ را با هم از روی زمین بر می دارد و سنگ معلق در هوا را می گیرد.

مرحله پنجم (قرتک): یک سنگ را به هوا می اندازد، در حالی که چهار سنگ دیگر در مشت است انگشت سبابه را به زمین می کشد، بعد سنگ را در هوا می گیرد.

مرحله ششم: بازیکن سنگ ها را پخش می کند یکی را بر می دارد و بالا می اندازد، در فاصله بازگشت، یکی از سنگ های روی زمین را بر می دارد و سنگ هوا را می گیرد و با یک پرتاب دیگر، سنگی را که از روی زمین برمی دارد با یکی از سنگ ها عوض می کند و به همین روش، مرحله را با تعویض تمامی سنگ ها به پایان می رساند.

مرحله هفتم: در این مرحله، بازیکن بعد از ریختن سنگ ها روی زمین، دست چپ را در یک طرف آن ها به شکل عمودی بر زمین می گذارد و دیواری درست می کند.

با دست راست یکی را بعد از برداشتن به طرف بالا می اندازد و دو بار می گیرد و دراین فاصله باید یکی از سنگ ها را بردارد و آن سوی دیوار بگذارد و این حرکت را برای تمامی سنگ ها اجرا کند.

مرحله هشتم: در این مرحله، بازیکن سنگ ها را یک جا به طرف بالا می اندازد و در فاصله بازگشت آن ها، به سرعت دست ها را به هم می چسباند و با دو کف دست، سنگ ها را می گیرد. دوباره آن ها را در همان حالت با دو دست به طرف بالا می اندازد و در این فاصله دست ها را وارونه می کند و از ناحیه انگشت سبابه به هم می چسباند و آن ها را با پشت دست هایش می گیرد و سپس سنگ ها را به بالا پرتاب می کند و با کف دو دست می گیرد. افتادن حتی یک سنگ موجب سوختن است و هر کدام از بازیکنان که این مراحل را بدون اشتباه بگذرانند، برنده بازی معرفی می شوند و اگر در هر مرحله بسوزند، باید بازیکن حریف بازی را ادامه بدهد.

مرحله آخر: مرحله تنبیه است و دو بازیکن رو به روی هم می نشینند؛ بازنده کف دستش را به زمین می چسباند و نفر برنده سنگ‌ها را یکی یکی با اسامی تنبیه‌ها مانند: «نوازش و برداشتن عسل از کندو» پشت دست او می چسباند، سپس باید با یک حرکت همه سنگ ها را به سوی بالا بیندازد و با کف دست بگیرد، اگر توانست همه را بگیرد تنبیهی متوجه او نیست اما اگر سنگی روی زمین بیفتد به تعداد سنگ‌های افتاده برای او جریمه تعیین می‌کنند.

16- قؤورچاخ(عروسک بازی)

بازی با شخصیتهای حاضر و خیالی بین بچه ها بخصوص دختر بچه ها به علت داشتن وحدت بازی ساعتها ادامه پیدا میکند. معمولا پسر بچه ها یا در این بازی شرکت داده نمی شوند و یا اینکه بازی را به هم میزنند.

17- نون بیار کباب ببر

دو نفر دستهای همدیگر را روی هم قرار می‌دهند و هر کس که توانست فرد مقابل را اغفال کرده و روی دست آن یکی بزند برنده‌است. در صورتی که دستش را بیاوردت و طرف مقابل با هوشیاری جا خالی دهد جای بازیگران عوض می شود.

18- بازی‌های نمایشی جمعی

بازی‌های نمایشی طیف وسیعی دارند اما ویژگی مشترک شان ایفای نقش‌های مختلف توسط کودکان است. مامان بازی، خاله بازی، پلیس بازی، معلم بازی و دکتر بازی نمونه‌هایی از این نوع بازی‌ها است.

19- دوز بازی

این بازی به صورت دو نفره و به شکل­های مختلف اوچ دوز آلتو دوز اون ایکّی دوز و ایگیرمی دؤرد دؤز بازی می شود.

محمد رضا رعد شهرستان درگزین فروردین 1399