به گزارش صبح رزن،در این گزارش آمده است: یکی از ویژگی های خاص ژئوتکنیکی بسیاری از مناطق شهری ایران وجود شبکه ای از قنات هاست.

این شبکه ها که در گذشته به عنوان راه حلی هوشمندانه جهت تأمین آب، مورد استفاده قرار می گرفت متأسفانه با گسترش شهرنشینی و بی توجهی به حریم و اصول مهندسی مربوط به ساخت مستحدثات بر روی آن ها و نیز عدم انجام مطالعات و عملیات اجرایی جهت تعیین موقعیت و پایدارسازی آنها، بعدها به یکی از مشکلات عمده ایمنی در شرایط استاتیکی و زلزله تبدیل می شود.

* قنات ها نیازمند لایروبی دائمی

در کشور ما که فاقد آب های سطحی فراوان است، استفاده از آب های زیرزمینی رواج دارد و از مزیت های استفاده از آن این است که تحت تأثیر خشکسالی های کوتاه مدت قرار نمی گیرد.

محدوده و حریم شهری بسیاری از شهرهای کشور دربرگیرنده کیلومترها قنات است که طی صدها سال به منظور تأمین آب به تدریج حفر شده اند و گاه به علت ریزش های قبلی و لزوم ایجاد شبکه های انحرافی دارای مسیرهای متعدد اصلی، فرعی و انحرافی در کنار یکدیگر شده اند.

اما در کنار فواید قنات مسأله نگاهداری از آن هم از اهمیت ویژه ای برخوردار است از جمله در مناطقی که زمین سست و ریزشی است، باید مجرای قنات توسط پوشش های مناسبی حفاظت شود که در گذشته به صورت سنگ چین کردن و آجرچین کردن و یا کول گذاری صورت می گرفته است.

مسأله دیگر حفاظت دهانه میله ها از ورود سیلاب هاست که با ریختن و افتادن در میله ها موجب پر شدن و تخریب قنات ها می شوند.

یکی از کارهای اساسی و مشکلات در نگاهداری قنات ها بازدید دائمی و لایروبی آنهاست.

در محدوده شهر همدان نیز بیش از 212 رشته قنات شناسایی شده است که به دلیل خشکسالی های متوالی و همچنین گسترش شهر و حفر چاه های عمیق جهت تأمین آب، به مرور این قنات ها خشک یا مسیر قنات ها همزمان با رشد شهر با خاک و نخاله به صورت کنترل مسدود شده اند.

شواهد موجود نشان می دهد در گذشته شهر همدان در منطقه ای با گسترش اندک بر روی پهنه های آبرفتی میان دشتی و پایان دشتی با شیب نه چندان زیاد قرار داشته و حومه آن عمدتاً به اراضی کشاورزی اختصاص داشته است و بر روی مخروطه افکنه های حاشیه شمالی الوند (جنوب شهر همدان) تعداد بسیاری قنات وجود داشته که علاوه بر تأمین آب اراضی کشاورزی، زهکشی جریانات زیر سطحی و آبخوان آبرفتی موجود را عهده دار بوده اند.

با افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی توسعه شهر همدان عمدتاً به سمت جنوب (ارتفاعات الوند) صورت گرفته است و متعاقباً با افزایش ساخت و سازها در اثر پی کنی، عدم مرمت و بهسازی و فشار سازه های احداث شده، قنوات عمدتاً تخریب شده یا مسیر آنها قطع گردیده و عملاً زهکشی زیرزمینی توسط این منابع آبی کاهش یافته است.

لذا بسیاری از قنوات که روزی موهبتی در منطقه محسوب می شده اند امروز تبدیل به معضلی در سطح شهر گردیده اند و به کارشناسان ذکر این نکته ضروری است که مشکل بالا آمدگی سطح آب زیرزمینی در برخی نقاط شهر همدان تنها به تخریب قنوات مربوط نبوده و عواملی همچون تغییر کاربری اراضی کشاورزی به مسکونی، انتقال حجم قابل توجه آب از سد اکباتان و چاه های بهره برداری برای مصارف شرب به شهر همدان و اضافه شدن آب های برگشتی مصارف شرب توسط چاه های جذبی به آبخوان، احداث سازه های بزرگ با پی های عمیق و ایجاد تنش بر آبرفت و سطح آب زیرزمینی و عدم توسعه شبکه جمع آوری فاضلاب نیز در آن نقش داشته اند.

* غنی بودن همدان از نظر منابع زیرزمینی

عضو هیأت رئیسه شورای اسلامی شهر همدان در این خصوص با بیان اینکه همدان از لحاظ منابع زیرزمینی بسیار غنی اس، گفت: با توجه به کمبود آب در سطح کشور به خصوص شهر همدان، لازم است با دیدی بسیار بالا و ویژه به منابع زیرزمینی داشت.

حمیدرضا طبی مسرور با اشاره به اینکه مسأله قنوات تقریباً به فراموشی سپرده شده است افزود: همدان بیش از 212 رشته قنات با اشکال مختلف فله پوش، گبری، طاق ضربی و هلالی است که قدمت احداث آنها به بیش از 2500 سال برمی گردد.

طبی مسرور با اشاره به اینکه قنوات شهر همدان به دلیل عدم نگهداری در امر بازسازی و لایروبی متأسفانه به تدریج مسدود شده است اضافه کرد: این امر موجب شده از کف اینگونه مسیر قنوات به زمین نفوذ کند که در حال حاضر به همین دلیل زمین اشباع شده که متأسفانه بر اثر زلزله خانه هایی که در مسیر اینگونه قنوات به ویژه در بافت های فرسوده و اکثراً از سطح زمین پایین تر قرار گرفته اند فرو خواهد ریخت.

* شهرداری متولی حفاظت از قنوات

وی با اشاره به اینکه شهرداری ها متولی حفاظت و نگهداری قنوات هستند اظهار کرد: مسؤولان امر باید دلسوزانه پیش رفته و مطالعات اولیه را در این زمینه داشته باشند و مطالعات قنوات در سطح شهر (مسیر قنوات)، لایروبی و بازسازی مسیر قنوات به ترتیب اولویت ها می تواند موارد مورد مطالعه باشد.

این عضو شورای اسلامی شهر همدان با اشاره به کاربردهای قنوات در گذشته اظهار کرد: در گذشته مردم شهر همدان مصارف آب شرب و آشامیدنی خود را از قنوات تأمین می کردند اما متأسفانه امروز با ورود فاضلاب ها به داخل این قنوات آب این قنات ها آلوده و غیر قابل استفاده شده اند.

حمیدرضا طبی مسرور در این خصوص اضافه کرد: لازم است با مطالعات به روز و امکانات مدرن در راستای شناسایی و احیا و باز زنده سازی قنوات اقدام کرد چرا که این نقاط میراث ارزشمندی است که از گذشتگان برای ما به یادگار مانده و در این بحران کم آبی از آن می توان به نحو احسن بهره گرفت.

طبی مسرور با اشاره به اینکه همچنین در سطح شهر همدان آب های سرگردان داریم تأکید کرد: با توجه به خشکسالی ها و بحران های آبی ضروری است این آب های سطحی شناسایی شده و در جهت حفظ فضای سبز استفاده شود.

وی در پایان سخنانش افزود: باید با پرداختن به موضوع قنوات به صورت جدی شهر را از بحران کم آبی نجات داد.

مسؤول مدیریت بحران شهرداری همدان نیز در این خصوص اضافه کرد: مسأله مهمتر که کمتر هم مورد توجه قرار می گیرد آن است که با پایین آمدن سطح ایستایی آب و هدر رفتن آب های زیرزمینی توسط قنات ها با بیلان منفی آب زیرزمینی روبه رو هستیم و همین امر سبب نشست زمین در مناطقی می شود که از آبرفت های تحکیم نشده یا نیمه تحکیم شده تشکیل شده اند.

بیتا روحی گفت: در اثر برداشت آب زیرزمینی و خارج شدن آب از منافذ امکان متراکم شدن مواد تا عمق 300 متر فراهم می گردد و هرچه آب بیشتر برداشت شود تراکم مواد بیشتر خواهد بود، نشست زمین موجب ایجاد شکاف های عمیق در سطح زمین، کج شدن لوله های چاه، خرابی ساختمان ها و... چاه ها می گردد.

وی افزود: علاوه بر این هنگام گسترش پروژه ها و ملات شهری به سمت اراضی کشاورزی، به دلیل بی توجهی یا سخت گیری در خصوص حریم قنات ها، متأسفانه حریم قنات ها رعایت نشده یا اصول مهندسی لازم برای ساخت مستحدثات بر روی آن ها رعایت نشده است.

وی ادامه داد:نبود شبکه فاضلاب موجب می شود که در بسیاری از موارد خانه های واقع بر روی مسیر قنات، فاضلاب خود را به داخل آن هدایت کنند و در موارد دیگر فاضلاب دفع شده به داخل انبارهای حفر شده در زیر ساختمان ها با حرکت در زمین نهایتاً به داخل قنات نفوذ می کند.

به گفته روحی، مشکلات مربوط به تأثیر قنات ها بر مستحدثات و زیان های متعاقب آن، به ویژه در فصول و سال های پرآبی و یا هنگام وقوع زلزله بسیار شایع و گسترده بوده و سوابق بی شماری از آن وجود دارد که این موارد را عمدتاً می توان به صورت های مختلف ریزش قنات و تأثیر بر سازه ها و مستحدثات رویی در شرایط عادی، بارندگی های زیاد و یا رخداد زلزله و تجمع و نفوذ جریان آب زیرزمینی در اطراف سازه ها که در بعضی موارد با شرایطی شبیه به جریان آرتزین به سطح زمین نیز جریان می یابد در نظر گرفت.

وی یادآور شد: پیچیدگی های هیدرولیک آبخوان آبرفتی شهر همدان و عدم توسعه یکنواخت و متوازن تخصیص منابع آب در سطح آن موجب شده علیرغم افت سطح آب زیرزمینی و وجود کسری در آبخوان آبرفتی، در بخشی از شهر خصوصاً بافت قدیمی شهر شاهد بالاآمدگی سطح آب زیرزمینی و بروز مشکل زهکش سطح آب باشیم.

* قنات در 1065 ملک در بافت فرسوده همدان

مسؤول مدیریت بحران شهرداری همدان با اشاره به وجود املاک شهر همدان در مسیر قنوات اظهار کرد: براساس آمارگیری اداره قنوات و مسیل ها یک هزار و 65 مورد ملک در بافت فرسوده دارای قنات بوده و هزار و 300 مورد نفوذ آب به داخل بنا در 750 هکتار یعنی یک دهم مساحت شهر گزارش شده است.

روحی افزود:این پدیده در فصول مرطوب و مواقع بارندگی با شدت بیشتری به وقوع می پیوندد اگرچه با پمپاژ آب توسط ساکنان به طور موقت سطح آب پایین انداخته می شود ولی این کار راه حلی موقت و محلی بوده و برای رفع مشکل می بایست چاره اندیشی جدی صورت گیرد.

روحی در ادامه به دلایل ایجاد و تشدید مشکلات مربوط به قنات ها اشاره کرد و در این خصوص مواردی همچون عدم رعایت حریم قنات ها، عدم رعایت اصول مهندسی برای ساخت مستحدثات بر روی قنات ها، عدم نگهداری منظم قنات ها (لایروبی منظم) به دلیل تغییر استفاده زمین های کشاورزی به مسکونی، تزریق مستقیم یا غیرمستقیم جریان فاضلاب ساختمان ها به مسیر قنات ها که علاوه بر افزایش جریان عبوری، آب جاری در آن ها را آلوده می کند و بارگذاری ناشی از وزن ساختمان های ساخته شده بر روی زمین روی قنات و مداخله در مسیر قنات ها از طریق بستن یا منحرف کردن آن ها در خلال اجرای پروژه های عمرانی و خصوصی را به عنوان علل اصلی مشکلات مربوط به قنات ها و تشدید آن ها در سال های اخیر برشمرد.

به گفته روحی، معمولاً هرچه عمق قنات از سطح زمین کمتر بوده و مقاومت مکانیکی و فرسایش ناپذیری خاک اطراف آن نیز کمتر باشد، خطر ریزش قنات و ظاهر شدن آثار حاصل از آن در سطح زمین افزایش می یابد.

مسؤول مدیریت بحران شهرداری همدان در زمینه نحوه فعلی برخورد با مشکلات مربوط به قنات ها اظهار کرد: در بعضی موارد مسیرهای قنوات از طریق کول گذاری تثبیت می شود؛ با این حال به دلیل فقدان سلاح گذاری و ضخامت اندک کول ها، کافی بودن آن ها تحت بارهای استاتیکی و دینامیکی وارده مورد تردید است.

بیتا روحی با بیان اینکه در بعضی قسمت های کم عمق تر، مسیر قنات ها به سمت مسیرهای جدید منحرف شده یا تبدیل به کانال های بتونی روباز یا روبسته می شود، افزود: همچنین بروز مشکلات در بعضی قسمت ها موجب می شود که راه حل های موردی از شناسایی و تدقیق موقعیت تا مقاوم سازی، انحراف، تبدیل و... اتخاذ گردد.

روحی اضافه کرد: یکی از روش هایی که شهرداری ها در مواقع بروز فروریزش های قنات به عنوان راه مقابله با مشکل به کار می بندند، پرکردن یا تزریق مواد به داخل حفره ایجاد شده است و این نشان می دهد که این روش تنها به طور موقت مشکل را می پوشاند و مسدود کردن مسیر قنات بدون اقدامات دیگر مسأله را در بقیه طول قنات (به ویژه بالادست محل مسدود کردن) باقی گذاشته و حتی تشدید نیز می کند.

وی راهکارهای مواجهه با خطر فروریزش قنات ها را راهکارهای مواجهه کلی و موردی و موضعی بیان کرد و گفت: در این راستا می توان به مواردی همچون تهیه نقشه موقعیت قنات ها و مشخصات آن ها با استفاده از مشاهده مستقیم مقنی یا روش های ژئوفیزیکی یا تصویربرداری از دور از جمله تعیین موقعیت مسیر اصلی و مسیرهای فرعی (در سه بعد)، تعیین ابعاد اولیه مقطع، تعیین وضعیت دایر یا متروک بودن، تعیین وضعیت مقاومت و پایداری، تعیین وجود و نوع پوشش سازه ای، تعیین وضعیت ریزش، احتمال ریزش یا عدم ریزش و مقدار آن، تعیین وضعیت قطع شدگی یا متصل بودن و باز بودن مسیر، تعیین مستحدثات در حوزه تأثیر و تعیین تأثیر متقابل قنات و سازه و مستحدثات استفاده کرد یا اینکه تصمیم گیری و طراحی در مورد نحوه برخورد در هر مورد پوشش دار کردن، تغییر مسیر و مسدود کردن و اجرای تدابیر مربوط به ایمن سازی و کاهش خطر را انجام داد.

بیتا روحی با بیان اینکه در راهکار های موردی و موضعی برای رفع مشکل یا خطر از یک محدوده خاص یا ساختمان خاص قابل طرح است اضافه کرد: روشن است که هر دو راهکار فوق می توانند به طور همزمان با یکدیگر انجام شوند و به انجام یکدیگر کمک کنند به علاوه راهکارهای مربوط به مقاوم سازی و رفع خطر می توانند با برنامه های دیگری که با هدف احیای قنات ها و استفاده از آب آن ها و یا با هدف کاهش و پایین انداختن سطح آب زیرزمینی انجام می شوند هماهنگ یا ادغام شوند.

روحی بر انجام پروژه های شناسایی، کاهش خطرات و مقاوم سازی مسیرهای قنات موجود در شهر تأکید کرد و افزود: با هدف ایمن سازی مسیر های قنات های موجود در شهر در شرایط استاتیکی و زلزله می توان پروژه هایی را تعریف و اجرا نمود و محدوده عمل پروژه ها تمامی مناطق و حریم های شهر همدان خواهد بود که منظور از قنات ها تمامی مسیرهای موجود در محدوده فوق اعم از دایر، متروک، مخروب، منحرف شده، تبدیل شده و... است.

وی با اشاره به اینکه همچنین می توان با تعیین شاخص های اولویت مناطق و قنات های مختلف، ابتدا به قسمت های با اولویت بیشتر پرداخت، مراحل مهم این گونه پروژه ها را شناسایی موقعیت قنات ها، برنامه ریزی و تعیین اولویت برای عملیات اجرایی، انجام عملیات اجرایی کاهش خطر قنات ها بیان کرد.

وی افزود: انجام عملیات قطع جریان های فاضلاب به درون قنات ها، پوشش دار کردن تدریجی قنات هایی که هنوز ریزش نکرده اند و امکان پوشش دار کردن آنها وجود دارد با در نظر گرفتن اولویت، تبدیل قنات، تبدیل قنات ها به کانال های مهندسی در بعضی قسمت ها، به ویژه در قسمت های کم عمق، منحرف کردن بعضی از قسمت های مسیر قنات ها به سمت محل های کم ریسک با حفر مسیرهای جدید و پوشش دار کردن آنها، پر کردن و تزریق مسیرهای قنات هایی است که قابل حفظ نیستند و در حال حاضر مشکلات یا خطرهایی را ایجاد نموده اند.

* پایدارسازی و رفع خطر در اولویت

روحی با بیان اینکه حریم قنات ها و مالکیت آن ها در گذشته غالباً رعایت نشده است افزود: بر همین اساس در این پروژه ها مسائل ایمنی و پایدار سازی و رفع خطر در اولویت بوده و مسائل اعمال حریم و مالکیت، آلودگی و سهم آب و استفاده از آن در اولویت بعدی خواهد بود و هدف، ایمن سازی شهر صرف نظر از موارد فوق است؛ با این حال چنانچه در مواردی بتوان ضمن پرداختن به اهداف این پروژه ها، موارد دیگر را ملحوظ نمود، می توان حسب مورد، هماهنگی های مربوطه را هنگام اجرا به عمل آورد. این امر مستلزم اطلاع رسانی در مورد این پروژه ها و همکاری با سازمان های مسؤول مربوطه است.

در مجموع آنچه باید در این زمینه بدان توجه داشت این است که نظری به مجموع چاه ها و مجرای زیرزمینی حفر شده و میزان وقت و انرژی که در طول سالیان دراز برای حفاری های متعدد صورت گرفته و توجه به این که تمام این قنات ها به دست کاوشگران زحمت کش بی نام و نشان این سرزمین با کمترین امکانات و بیشترین خطرات حفر شده اند، مبین بزرگترین سرمایه ها و منابع زیرزمینی نیز در حکم گنجینه های با ارزش، مفاخر ملی و میراث فرهنگی کشور ماست که حاصل هزاران سال تلاش، تجربه و ممارست انسان ها است و باید در استفاده بهینه از این ظرفیت و میراث با ارزش، ضمن نگهداری و احیا، باززنده سازی و لایروبی این قنوات با توجه به خشکسالی ها و بحران کم آبی که همدان اخیراً با آن مواجه شده است از آن بهره گرفت.