کشور عزیز ما ایران به دلیل تنوع قومیتی گنجینه فرهنگ‌ اقوام و آیین‌های مختلف است، آداب و رسوم زیبا و پرمعنی در پیشواز از ماه مبارک رمضاناز همین قبیل رسوم بوده و هر منطقه از کشورمان آداب و رسوم خاصی برای ماه رمضان دارد.

بالطبع در شهرستانهای شمال استان همدان نیز که عمدتا ترک زبان هستند این مورد مشهود است و نشانگر اهمیت رمضان در بین مردمان این دیار است.

 اگرچه در دهه¬های اخیر فرهنگها، آداب و رسوم و باورها تحت چنان تاثیر تکنولوژی و پیشرفتهای صنعتی قرار گرفته که اگر این روند ادامه پیدا کند، نگرانی آن میرود که چند دهه دیگر این رسوم چنان دستخوش تغییر و تحول گردد که دیگر از آداب و رسوم هزاران ساله در این کشور چیزی باقی نماند. ماه رمضان در باور مردم مومن این دیار کهن، بهترین ماه خدا و ماه میهمانی خداوند کریم است. 

ترک زبانان به پیشواز ماه رمضان رفتن را " قانشارا گیتمک" می¬گویند. معمولا خانمها که بیشتر در منزل به سر میبرند در پیشواز رفتن ماه مبارک رمضان رفتن نقش فعالتری نسبت به مردان داشتند و چندین روز اقدام به گرفتن روزه می نمودند تا ضمن کسب آمادگی از ثواب روزه داری در ماه شعبان هم بهره مند شوند. اما غیر از روزه مستحبی زنان و مردان مومن منطقه از زوایای دیگر هم سعی در آماده کردن خود برای میهمانی خدا داشتند. 

با توجه به توصیه های بزرگان دینی، مردم مسلمان این منطقه بسته به توان جسمی و علایق و اعتقادات دینی خود اقدام به گرفتن روزه مستحبی یا روزه مانده قضا از سال قبل در ماه¬های رجب و شعبان میکردند. چون این ماهها کم کم رنگ و بوی آمدن ماه رمضان داشت و باعث میگردد در رفتارهای اجتماعی مردم نیز تغییراتی مشاهده شود. کسبه و توانمندها خانواده های ضعیف را مدّ نظر قرار میدادند و از کمک به این قشر سعی در تسهیل و حل مشکلات مادی آنها غافل نمی شدند.

در زمانهای گذشته که نانوایی در روستاها حتی شهرهای منطقه هنوز نقش پر رنگی نگرفته بود. خانم های کدبانو در منازل اقدام به پختن نان محلی میکردند.

آنها چند روز مانده به شروع ماه رمضان نان مورد نیاز چندین روز را می پختند تا هم در ایام روزه داری کمتر سر تنور گرم بنشینند و هم برای نرساندن دود غلیظ تنور به حلق و پیشگیری از باطل شدن روزه، گاها در ماه رمضان ، نان پختن را به بعد از افطار و یا بعد از نصف شب موکول می کردند. لذا چند تغار سفالی که به آن در اصطلاح محلی" لانجون یا سؤنه " گفته می شد خمیر میگرفتند و پس از پختن محل و ظروف مناسبی که مانع بیات شدن و یا کپک زدن نان شود قرار می دادند که به آن "کیله¬" گفته میشود. 

همانگونه که مرسوم است مساجد را برای ماه رمضان نظافت و آماده سازی می کنند، بانوان منازل خود را هم مشابه نزدیکیهای عید نوروز خانه تکانی می کردند. سفید کردن خانه های گلی" ائو آغارتماخ"یا "لاوا چیکمگ" از اموری بود که قبل از شروع ماه مبارک رمضان در خانه ها انجام می شد، زنان در روستاها و شهرهای منطقه با مخلوط کردن خاک سفید "آغ تورپاق" که قبلا از مکانهای خاصی در هر روستا یا نزدیکیهای آن تهیه و آماده شده بود، دیوار اتاقها و یا قسمتهای جلو چشم دیواره¬های حیاط را با کهنه پارچه های گل اندود و نظافت و تر و تمیز می کردند. این کار در واقع به استقبال رفتن از رمضان با محیط زندگی بود. 

در اعتقادات مذهبی هر عملی با نیّت قرب الهی پذیرفتنی است و لذا اول ماه رمضان یا باید کل ماه رمضان را نیت یکجا برای گرفتن روزه نمود و یا هر روز را جدا جدا سر شب یا قبل از خوردن سحری اقدام به نیت روزه داری کرد. در اعتقادات شیعه، ماه رمضان با رؤیت هلال ماه روزه اول ماه که به آن "نیت گیجه سی یا نیت گونو" گفته میشود آغاز میشود. 

مردم برای رؤیت هلال ماه به بالای تپه ها و یا پشت بام میرفتند و به محض رؤیت هلال ماه چشمهای خود را بسته و سپس هردو دست خود را به صورت قنوت مقابل روی خود آورده و آنگاه با باز کردن چشمها و نگاه به کفین دست و یا آیینه و هلال ماه، صلوات میفرستادند و سپس دستها را به صورت خود می کشیدند و سعی می نمودند تا در ابتدای این ماه پس از این کار به روی بچه معصومی که تاکنون گناهی از وی سر نزده نگاه کنند. آنان در این هنگام معمولا می گفتند:

سلام اولسو بیزدن سنه اوروجلوق                       خوش گلمیشن بیزیم کنده اورجولوق

آللاها شکر اولسو بیر یولدا گلدین                      ساغ گلمیشن، سالامات گید اوروجلوق

 در شروع ماه رمضان، اشخاص بالغ می بایستی نیت روزه داری را کرده باشند. اگرچه نیاز نیست که نیت به زبان آورده شود و همان نیت در دل کفایت می کند، اما توسط برخی از مومنین نیت به زبان آورده میشد و ضمن دعا برای سلامتی و روزه داری، چنین بیان می کردند: 

اوروجلوق آیونوی اوروجو - حـقّ الله وی، بؤرجو

تاروجان دان آمان اولسا -  توتاخ بو آی، اوروجو

یا برخی ها با این عبارات نیت یکماه روزه داری میکردند:

اروجلوغا دئیبله، حق آلّاهین بورجو

اؤلمویم دیری قالام، توتام بو آی اوروجو

قبل از آغاز ماه رمضان خریدهای عمده خانوارها عمدتا از بازار قروه انجام می شد اگر چه اغلب مواد غذایی مورد نیاز خانواده ها ذخیره میشد و معمولا بسته به نیاز اقدام به خرید یک لاقه قند "لنگه قند"، مقداری چایی خشک، و دیگر ملزومات می کردند و به دلیل عدم وجود یخچال یا فریزر گوشت مصرفی خانوار روزانه خریداری و تهیه میشد.

برخی از بانوان قبل از ماه رمضان اقدام به پختن نان فطیر و یا اگیردک کرده و به عنوان نذری( الله یولوندا) به درب خانه همسایه ها تقدیم می کردند. در نزدیکی های افطاری اگر در خانواده آشی یا غذای خوش طعم و بویی تهیه میکردند به همسایه های کناری هم "پای" یا سهمی در کاسه ای میدادند. "پای" یا سهم در فرهنگ بانوان مهربان ترک جایگاه خاصی دارد. به این کار "قِسِم" یا سهم هم گفته شده، لذا واژه های "قِسیم" که بیانگر یک مشت می باشد به وجود آمده است و از این رو پنهان نگهداشتن چیزی در مشت خود و یواشکی به عزیزی دادن را "قیسدیرمک" میگویند. در فصول سرد آنهایی که تمکن بیشتری داشتند دو سه روز قبل از رمضان، همسایه ها یا خویشاوندان به صورت مشارکتی گوسفندی را خریداری و سپس اقدام به ذبح و تقسیم گوشت به صورت دانگی(ایاغ ایاغا قویماق) می نمودند. یا بعضا خودشان گوسفندی را ذبح و گوشت آن را قیمه قیمه (قؤورما) کرده داخل خمره سفالی به نام "بستی" یا "بلیک" نگهداری و از گوشت آن در طول ماه مبارک استفاده می کردند.

مناجات گفتن (مناجات وئیرمک) در سحری ها و بیدار کردن همسایه ها در سحری و بردن افطاری به همسایه ها از رسومات دیگر بود. در آن مناجاتها علاوه برخواندن ادعیه از اشعار ترکی کتابهای قدیمی استفاده می شد.

نئیلیوم مهربان آللاه خجلم، اوز عملیم دن - دیه بیلمم سوزیمی درگه رحمانییه یارب

سن بیوردون که چاغور تا من اجابت ایلییم - هانسو عنوان چاغروم شامل اولا شأنیه یارب

شرمسارم ولی امیدیم وار سنین رحمتیوه - که منی یول وئره سن روضه رضوانیه یا رب 

برخی این شعر سنایی را یک ساعت مانده به اذان صبح میخواند تا مردم به سحری بیدار شوند.

ﻣﻠﮑﺎ ﺫﮐﺮ ﺗﻮ ﮔﻮﻳﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﺎﮐﯽ ﻭ ﺧﺪﺍﻳﯽ- ﻧﺮﻭﻡ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﺭﻩ ﮐﻪ ﺗﻮﺍﻡ ﺭﺍﻩ ﻧﻤﺎﻳﯽ

ﻫﻤﻪ ﺩﺭﮔﺎﻩ ﺗﻮ ﺟﻮﻳﻢ ﻫﻤﻪ ﺍﺯ ﻓﻀﻞ ﺗﻮ ﭘﻮﻳﻢ - ﻫﻤﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺗﻮ ﮔﻮﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺳﺰﺍﻳﯽ

ﺗﻮ ﺣﮑﻴﻤﯽ ﺗﻮ ﻋﻈﻴﻤﯽ ﺗﻮ ﮐﺮﻳﻤﯽ ﺗﻮ ﺭﺣﻴﻤﯽ- ﺗﻮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩٔ ﻓﻀﻠﯽ ﺗﻮ ﺳﺰﺍﻭﺍﺭ ﺛﻨﺎﻳﯽ

نتوﺍﻥ ﻭﺻﻒ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻦ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺩﺭ ﻓﻬﻢ ﻧﮕﻨﺠﯽ- ﻧﺘﻮﺍﻥ ﺷﺒﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻦ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺩﺭ ﻭﻫﻢ ﻧﻴﺎﻳﯽ

افطاری بردن به خانه نوعروسها یکی از رسوم جاری بود. همچنین دعوت از آشنایان، بزرگان و خویشاوندان به منزل برای صرف افطار و باز کردن روزه با خرمای خشک، نان محلی و پنیر و یا آش رشته محلی نزدیک افطار از رسومات متداول بود.

بچه های نابالغ هم از روی کنجکاوی سعی میکردند تا در هنگام سحری با بزرگترهای خانواده  بیدار شوند و بزرگترها هم فرزندانشان را تشویق می کردند تا روزه کوتاه مدت(کلّه گنجشکی) بگیرند و با آموزه های دینی بیشتر آشنا شوند. معمولا همه دختر بچه ها از 7-8 سالگی و پسر بچه ها از 12- 13 سالگی به بعد، حداقل 3 روز در 19، 21 و 23 رمضان سعی می نمایند تا بخاطر تعلق این ایام به امیرالمومنین ع و ارزش لیالی قدر آن را روزه بگیرند. مادرها هم در ایام ماه رمضان با آوردن تکه پارچه ای به بچه ها می گفتند که میخواهند روزه های کله گنجشکی آنها را که هنوز بر آنها روزه واجب نشده ولی به تبعیت از بزرگترها تا قسمتی از روز را روزه گرفته بودند، به هم بدوزد تا تبدیل به یک روز کامل شود تا مورد قبول خداوند قرار گیرد تا ضمن آشنایی کوچکترها با احکام دین، بچه ها راحت تر و با تمرینهای آسان با فرایض دینی خود آشنا شوند. 

چون کار اداری و خدماتی کمتر بود، مردان در ماه رمضان بعد از صرف سحری و خواندن نماز و یا قرآن با روشن شدن هوا بلافاصله به دنبال کار کشاورزی و دامداری خود میرفتند در زمان برداشت محصول سعی میکردند ساعات خنک کار خود را انجام دهند تا کمتر با تشنگی مواجه شوند.

شبها در مساجد مردان بعد از نماز و منبر واعظ اوقات فراغت به قرائت دسته جمعی قرآن می پرداختند و زنان هم ساعتی از روز را در منازل یا مساجد محل به این کار می پرداختند که آن را اصطلاحا "قرآن مقابله ایلمک" میگفتند که در این جلسات نوآموزان با خواندن صفحه¬ای از قرآن، علاوه بر ثواب توسط افراد با سوادتر اشکالات روخوانی یاد آوری می شود. 

بیدار شدن برای صرف سحری "اوباشدانا دورماخ" گفته میشود و مردم در دهه های گذشته همیشه به نحوی همسایگان خود را نیز بیدار می کردند و برای این کار ارزش خاصی قائل بودند. چون ساعت زنگ دار و بلندگو و رادیو و یا تلوزیون در خانواده ها عمومیت نداشت. خانم خانه قبل از بیدار شدن مرد، بساط سحری را آماده ساخته و پیش از آمدن اعضای خانواده به سر سفره بساط سحری را میچیند.

تعزیه خوانی در ایام ماه مبارک رمضان به سبک تعزیه گردانی منطقه درگزین خود شهرت و حال و هوای ویژه ای دارد که برای اختصار وارد این مقوله نمیشوم و از خداوند رحیم و رحمان قبولی طاعات و عبادات همه مومنین را مسئلت می نمایم.

محمدرضا رعد- شهرستان قروه درگزین 6/2/99